انوار التنزیل و اسرار التأویل (کتاب)

انوار التنزیل و اسرار التأویل عنوان تفسیر عبدالله بن عمر بیضاوی است که به تفسیر بیضاوی شهرت دارد. این تفسیر خلاصه ای از تفسیر کشاف زمخشری به اضافه منابع دیگر است.

مؤلف

کنیه بیضاوی، عبدالله بن عمر، «ابوالخير» و به قول بعضی «ابوسعيد» است. محل تولد او بیضا در استان فارس است ولی تاريخ ولادت وى معلوم نيست . وى در اصول عقايد اشعرى و در فروع شافعى مى‌باشد. از آثار ایشان می توان به أنوار التنزیل و أسرار التأویل و ‏طوالع الأنوار: من مطالع الأنظار اشاره کرد.وى در تبريز به سال 685 هجرى قمرى وفات نمود.

روش تفسیرى‌

روش تفسیرى بیضاوی تابع روش تفسیرى زمخشرى است، به این گونه که در پایان هر سوره حدیثى در فضیلت قرائت سوره و ثواب و پاداش براى قارى و خواننده آن بیان کرده که البته این گونه احادیث مى‌بایست مورد نقد و بررسى بیضاوى قرار مى‌گرفت که متاسفانه این کار نشده و وى به تبع زمخشرى این روایات را نقل نموده است.

استاد معرفت گوید: این تفسیر داراى سبکى لطیف، عباراتى ظریف و قدرت بیانى شگفت است و به همین علت بسیارى از مفسران از جمله فیض کاشانى در تفسیر صافى بر آن تکیه کرده‌اند.

بیضاوى در مسایل و نکات معضل و مشکل مربوط به آیات، نظریات دقیقى دارد. وى از تفسیر کبیر فخررازى و تفسیر مفردات راغب اصفهانى بهره گرفته و پاره‌اى اقوال و آراء صحابه و تابعان را نیز در آن آورده است. البته در تفسیر آنان از خرد و اندیشه هم استمداد جسته و نکات جالب و زیبا و استنباطات دقیقى را در ضمن آنها بیان کرده است.

او به قرائت‌هاى مختلف توجه نشان داده و موارد شاذ را هم مى‌آورد و بدون تفصیل و با اختصار به مسایل نحوى نیز مى‌پردازد. همچنین در تفسیر آیات الاحکام بعضى از مسایل فقهى را نیز بیان مى‌کند، بدون آن که سخن به درازا بکشد.

امتیاز برجسته تفسیر بیضاوى این است که اخبار و روایات اسرائیلى را - جز اندکى - نیاورده است و گاهى هم که روایتى مى‌آورد، در آغاز روایت مى‌گوید: «گفته‌اند» یا «روایت کرده‌اند»؛ به این دلیل که مى‌خواهد ضعف روایت را بر خواننده روشن سازد.

هنگامى که به تفسیر و توضیح آیات مربوط به مسایل طبیعى و هستى نیز مى‌پردازد، بدون شرح و توضیح از آنها مى‌گذرد. شاید این روش، از طریق «تفسیر کبیر» فخررازى به تفسیر وى راه یافته باشد.

منابع‌ تفسیر

ذهبى در «تفسیر و مفسران» (ج۱، ص۳۰۵) مى‌گوید: تفسیر بیضاوی به نام «انوار التنزیل و اسرار التأویل» از نظر حجم، تفسیرى متوسط است که مفسر در آن بین تفسیر و تأویل جمع نموده و آن را بر مبناى اصول و قواعد مذهب اهل سنت بنا نهاده است. این تفسیر در واقع خلاصه تفسیر «کشاف» زمخشرى است، با این تفاوت که زمخشرى معتزلى است، ولى بیضاوى اشعرى مى‌باشد.

استاد معرفت مى‌گوید: تفسیر او کتابى ارزشمند و بى‌نیاز از توضیح و بیان است و در آن خلاصه کشاف در اعراب و معانى و بیان، برگزیده تفسیر کبیر در حکمت و کلام و غوامض و لطایف تفسیر راغب در اشتقاق و لغت آمده است. در نتیجه مى‌توان گفت: تفسیر بیضاوى خلاصه این سه منبع است، نه فقط کشاف.

حواشى و شروح‌

از آنجا که تفسیر بیضاوى سال هاى متمادى متن درسى تفسیر بوده و در عداد تفاسیر کلاسیک به حساب مى‌آید، بیشترین حواشى و شروح را به خود اختصاص داده و از آغاز تالیف همواره مورد توجه مفسران و اساتید تفسیر بوده و ادنه‌وى در «طبقات المفسرین» حدود سى حاشیه را نام مى‌برد که مهمترین آنها شرح شیخ‌زاده است. نام شارح، عالم فاضل محیى الدین محمد بن شیخ عارف بالله مصلح الدین قوجوى است که به شیخ زاده شهرت دارد. وى در آغاز شرحى در هشت جلد بر تفسیر بیضاوى نگاشت سپس آن را در چهار جلد خلاصه نمود. این شرح بسیار کامل و جامع است و مشتمل بر نکات و فواید مهم علمى و قرآنى است. عبارت آن بسیار سلیس است و در میان اساتید و دانشجویان تفسیر از شهرت بسزایى برخوردار است و بارها به چاپ رسیده است. شیخ‌زاده در سال ۹۵۱ هـ.ق درگذشت.

این تفسیر مورد توجه مفسران شیعى نیز بوده است، به عنوان مثال فیض کاشانى در صافى و میرزا محمد قمى مشهدى در کنزالدقایق از آن بهره بسیار برده‌اند.

نسخه‌ شناسى‌

تفسیر بیضاوى بارها چاپ شده که نسخه حاضر چاپ جدید آن است که توسط محمد عبدالرحمن مرعشلى تحقیق و تصحیح شده و در دار احیاء التراث العربى و موسسه التاریخ العربى در بیروت به سال ۱۴۱۸ هجرى قمرى برابر با ۱۹۹۸ میلادى در دو مجلد (پنج جلد) به زیور طبع آراسته گردیده است.

لازم به یادآورى است که بر روى جلد چاپ دارالکتب العلمیه، تاریخ وفات مؤلف را ۷۹۱ ق. ضبط نموده که اشتباه است و ۶۸۵ یا ۶۹۱ ق. درست است.

منابع‌ مقاله

1. بیشتر مقاله حاضر ترجمه جزوه الامام القاضى البیضاوى تالیف محمدعلى قطب مى‌باشد.
2. تفسیر و مفسران، محمدهادى معرفت، ج۲.
3. التفسیر والمفسرون، محمدحسین ذهبى، ج۱.
4. طبقات المفسرین، احمد ادنه‌وى.

منبع

ویکی نور